Bezpieczeństwo uczniów i uczennic jako wyzwanie komunikacyjne

Szkoła jako miejsce bezpiecznej nauki i pracy

Zgodnie z Art. 68 Ustawy z dnia 14 grudnia 2016 r. (Dz. U. z 2020 r. poz. 910 i 1378) „Prawo Oświatowe”, podstawowym obowiązkiem dyrektora/ki szkoły jest ochrona zdrowia i życia uczniów/uczennic przez zapewnienie im bezpiecznych i higienicznych warunków nauki. Dyrektor/ka jest również odpowiedzialny/a za bezpieczeństwo i higienę pracy nauczycieli/ek. Wprawdzie to do organu prowadzącego szkołę należy wykonywanie remontów obiektów szkolnych oraz zadań inwestycyjnych w tym zakresie, niemniej to dyrektor/ka odpowiada za tworzenie realnego systemu opieki i wsparcia (decyduje między innymi o miejscu i warunkach przebywania uczniów/uczennic w czasie zajęć i przerw). Podstawy prawne pozycji i roli dyrektora/ki szkoły w tym zakresie wykraczają zatem znacząco poza cytowaną ustawę (zobacz: J. Jagielski, Status prawny dyrektora szkoły. Ekspertyza prawna).

W ramach rządowego programu Bezpieczna+ realizowanego w latach 2015–2018, w dyskusji o bezpieczeństwie w szkole zwrócono uwagę chociażby na takie kwestie jak: wdrażanie uczniów/uczennic do bezpiecznego korzystanie z cyberprzestrzeni oraz kształtowanie otwartości i budowanie pozytywnego klimatu szkoły (zobacz: Bezpieczna szkoła +). Wydaje się, że to właśnie dyrektor/ka powinien/na pełnić rolę lidera/liderki w tworzeniu przestrzeni komunikacji bez przemocy.

Należy też dodać, że dyrektor/ka nie jest w stanie realizować swojej misji bez kompetentnego i zaangażowanego grona pedagogicznego. Nauczyciele i nauczycielki odgrywają kluczową rolę w zapewnieniu bezpieczeństwa na lekcjach, zajęciach, przerwach, zawodach sportowych, imprezach szkolnych, a także wycieczkach poza teren placówki (zobacz: J. Lewandowski, Odpowiedzialność szkoły w obszarze bezpieczeństwa uczniów).

W niniejszym krótkim opracowaniu odniosę się jednak do trzech kwestii, które wydają się obecnie kluczowe w inicjowaniu zmiany na rzecz bezpieczeństwa uczniów/uczennic i wykraczają poza tradycyjne rozumienie bezpieczeństwa w szkole jako miejscu pracy i nauki.

Komunikacja bez przemocy

Komunikacja bez przemocy (ang. Nonviolent Communication, NVC) to opracowany przez Marshalla Rosenberga (zob. m.in. M.B. Rosenberg, Porozumienie bez przemocy. O języku serca, tłum. M. Kłobukowski, Warszawa 2003; M.B. Rosenberg, Edukacja wzbogacająca życie, tłum. A. Mills, Warszawa 2006; M.B. Rosenberg, Rozwiązywanie konfliktów poprzez porozumienie bez przemocy, tłum. B. Wyczesany, Warszawa 2008) sposób porozumiewania się, którego podstawą są empatia i dialog. Empatia to umiejętność rozpoznania i zrozumienia potrzeb drugiej osoby, które motywują ją do podejmowania określonych zachowań. Jeśli więc uczeń/uczennica zachowuje się agresywnie, powinniśmy zastanowić się, jaka jego potrzeba nie jest zaspakajana. Nawiązanie do tej potrzeby jest podstawą dialogu. Z kolei dialog jest jednym z najcenniejszych zasobów społecznych, umożliwiającym pokojowe rozwiązywanie konfliktów i budowanie porozumienia. Dotyczy to również przestrzeni szkoły, która odpowiada nie tylko za transmisję wiedzy, lecz przede wszystkim za rozwój kompetencji społecznych. Dla dzieci i nastolatków szkoła powinna być przestrzenią, w której mogą rozwijać swoją kreatywność, autentyczność, samoakceptację, umiejętność dzielenia się, poczucie przynależności, szczerości, współzależności, ciepła i otuchy. Niestety dobrze wiemy, że nie zawsze tak jest.

Powstaje więc pytanie: co może zrobić nauczyciel/ka szkoły, aby uczynić szkolną komunikację bardziej przyjazną i inkluzyjną? Jednym z ciekawszych rozwiązań są Szkolne Kodeksy Równego Traktowania, opracowane i wdrażane przez Fundację na rzecz Różnorodności Społecznej. Jak czytamy na stronie Fundacji: „[…] szkolny Kodeks Równego Traktowania (KRT) to narzędzie, które wspiera kadrę szkół w pracy pedagogicznej i wychowawczej, budowaniu kultury dialogu, kształtowaniu postaw opartych na otwartości i szacunku dla różnorodności społecznej oraz wpływa pozytywnie na bezpieczeństwo w szkole” (Fundacja na rzecz Różnorodności Społecznej, Szkolne Kodeksy Równego Traktowania). Ustalenie standardów komunikacji w przestrzeni szkoły pozwala uspójnić system wartości i pokazać jego praktyczny wymiar.

Inne rozwiązanie to warsztaty antydyskryminacyjne oraz warsztaty komunikacji bez przemocy (NVC), które mogą przeprowadzić takie organizacje jak: Towarzystwo Edukacji Antydyskryminacyjnej (tea.org.pl), fundacja Autonomia (autonomia.org.pl) czy Strefa Relacji (strefarelacji.pl/index.php/nvc). Warsztat umożliwia wnikliwe przyjrzenie się określonym problemom i zaplanowanie działań służących ich rozwiązaniu. Przeprowadzenie warsztatu przez osobę spoza grona pedagogicznego (oczywiście po uzyskaniu zgody rodziców) umożliwia otwartą dyskusję na tematy trudne do poruszenia w utartych schematach komunikacyjnych.

Cyberbezpieczeństwo

Kolejny istotny problem to bezpieczeństwo uczniów i uczennic w przestrzeni Internetu. Z badań przeprowadzonych w Stanford Graduate School of Education w 2016 r. wynika, że młodzież ma poważny problem z oceną wiarygodności informacji dostarczanych przez media społecznościowe lub ukazujących się w wyszukiwarce Google (S. Wineburg, S. McGrew, J. Breakstone, T. Ortega, Evaluating Information. The Cornerstone of Civic Online Reasoning, Stanford 2016). Poważnym problemem jest również powszechność mowy nienawiści, która prowadzi do eskalacji przemocy, również w przestrzeni szkoły (zob. m.in. M. Bilewicz (red.), Mowa nienawiści. Raport z badań, Warszawa 2014; J. Włodarczyk, Zagrożenia związane z korzystaniem z Internetu przez młodzież. Wyniki badania EU NET ADB, „Dziecko Krzywdzone. Teoria. Badania. Praktyka” 12(1)/2013). Z badań przeprowadzonych w 2014 r. wynika, że 37% uczennic i 25% uczniów młodzieży gimnazjalnej i licealnej doświadczyło cyberprzemocy (Fundacja „Feminoteka”, Bądź bezpieczna w sieci – poradnik dla nauczycieli i nauczycielek, Warszawa 2014, s. 13).

Młodych urodzonych po 1995 r. określa się bowiem mianem digital natives – cyfrowych tubylców, czyli osób, dla których Internet jest „światem równoległym”. Młodzi coraz lepiej radzą sobie z technologią i to tam dzielą się swoimi przekonaniami, budują więzi, angażują się w sprawy społeczne. Nie da się zatrzymać tego procesu, dlatego szkoła musi przyjąć aktywną rolę w inicjowaniu dyskusji o problemie nadużyć w sieci.

Niebezpieczeństwa, na jakie dzieci i młodzież są narażeni w Internecie, to między innymi:

- obraźliwe, poniżające treści

- flaming (agresywna wymiana zdań)

- stalking (uporczywe, długotrwałe nękanie)

- sexting (przesyłanie erotycznych treści bez zgody adresata(ki))

- grooming (uwodzenie nieletnich)

- groźby, szantaż

- impersonation (kradzież tożsamości)

- agresja techniczna

- udostępnianie nagrań bez zgody

- outing (upublicznianie tajemnic)

- happy slapping (prowokowanie, atakowanie, nagrywanie i upublicznianie upokarzających filmików)

- wykluczanie (np. przez blokowanie dostępu do grupy klasowej na Facebooku) (zob. m.in. dane z badania).

Innym problemem są uzależnienia medialne, czyli dysfunkcyjne korzystanie z mediów, szkodliwe zarówno dla samego użytkownika, jak i jego otoczenia społecznego (zob. A. Ogonowska, Uzależnienia medialne, czyli o patologicznym korzystaniu z mediów, Kraków 2018).

Najsensowniejszą odpowiedzią na wymienione problemy wydaje się rzetelna edukacja medialna: lekcje i warsztaty budujące kompetencje cyfrowe oraz społeczne dzieci i młodzieży. Zajęcia takie oferują: Ośrodek Badań nad Mediami Uniwersytetu Pedagogicznego im. KEN w Krakowie (badania-media.up.krakow.pl), Fundacja „Nowoczesna Polska” (nowoczesnapolska.org.pl), Fundacja „Panoptykon” (panoptykon.org).

Młodzież powinna znać strony weryfikujące nieprawdziwe informacje, wyrobić sobie nawyk fact-checkingu, ale też znać osoby i organizacje, do których można zwrócić się po pomoc w sytuacji doświadczenia cyberprzemocy. Kluczową rolę w tym obszarze odgrywa Fundacja „Dajemy Dzieciom Siłę” (fdds.pl), której misja zakłada dążenie do tego, by wszystkie dzieci miały bezpieczne dzieciństwo i były traktowane z poszanowaniem ich godności i podmiotowości.

Pisząc o cyberprzemocy, dodać należy, że współczesne seriale tzw. nowej generacji, szczególnie te kierowane do młodzieży, otwarcie poruszają kwestie wykluczenia z powodu takich cech tożsamości jak płeć, orientacja seksualna, status ekonomiczny czy kolor skóry. Edukacja filmowa (na przykład w ramach koła ilmoznawczego) jest szansą na dyskusję o realnych problemach młodzieży na tzw. neutralnym gruncie.

Komunikacja międzykulturowa w szkole

Doświadczenie ostatnich kilkunastu lat pokazuje, że polska szkoła – wbrew pozorom – staje się coraz bardziej różnorodna. Uczą się w niej dzieci różnego pochodzenia: polskiego, czeczeńskiego, ukraińskiego, wietnamskiego, polsko-romskiego, a także migranci i migrantki, którzy urodzili się zagranicą, a obecnie wracają z rodzicami do Polski. Migracja wiąże się często ze stresem adaptacyjnym (akulturacyjnym), który może skutkować problemami psychosomatycznymi, wycofaniem, izolacją, lękiem, negatywnym stosunkiem do szkoły, a nawet agresją i mutyzmem (całkowitą lub częściową utratą zdolności mówienia) (zob. N. Klorek, K. Klubin (red.), Migracja, tożsamość, dojrzewanie. Adaptacja kulturowa dzieci i młodzieży z doświadczeniem migracyjnym, Warszawa 2015.).

Dzieci i młodzież, podobnie jak dorośli, posługują się różnymi skryptami kulturowymi, czyli wzorcami zachowań, które są normą w danej kulturze. Różne kultury mają obszary wspólne, odrębne i konfliktowe, przejawiające się w wartościach, tradycjach i praktykach osób do nich przynależących. Różnice mogą doprowadzić do konfliktów, ale też stanowią dla szkoły niepowtarzalną szansę na rozwój (o czym wiedzą wszystkie korporacje, chętnie zatrudniające osoby pochodzące z różnych kręgów kulturowych).

Kiedy do naszej szkoły uczęszczają dzieci z doświadczeniem migracji, jesteśmy zobowiązani do zapewnienia im bezpieczeństwa. Jest to możliwe m.in. poprzez wprowadzenie następujących rozwiązań:

- przeprowadzenie wywiadu z rodziną dziecka na temat sytuacji rodziny

- przygotowanie zajęć edukacyjno-integracyjnych, np. plastycznych, tanecznych lub sportowych

- oprowadzenie dziecka po szkole i wskazanie najważniejszych miejsc (łazienka, sala gimnastyczna, stołówka itp.)

- wprowadzenie dziecka w zasady panujące w klasie i w szkole

- zorganizowanie dodatkowych zajęć wyrównawczych, np. językowych

- zorganizowanie dni różnorodności oraz warsztatów na temat wielokulturowości

- w sytuacja trudnych skierowanie dziecka pod opiekę szkolnego psychologa lub pedagoga

- zatrudnienie asystenta międzykulturowego itd.

Dobra i bezpieczna szkoła to zatem miejsce, w którym ceni się różnorodność i podejmuje aktywne działania mające na celu usprawnienie komunikacji i minimalizację konfliktów. Dobra i bezpieczna szkoła to szkoła wolna od przemocy.

autor: dr Magdalena Stoch, Uniwersytet Pedagogiczny im. Komisji Edukacji Narodowej w Krakowie